Bron: https://www.ubrijk.nl/service/rijksconsultants/kennisplatform/overzicht/literatuur/de-ideale-ambtenaar-inzichten-voor-de-professional-in-de-publieke-sector

Rijksconsultant Sandra de Wit leest en recenseert boeken. Deze keer een boek over Ambtelijk Vakmanschap. Ze kijkt daarbij vooral naar de praktische bruikbaarheid ervan voor de Rijksoverheid. Deze keer is ‘De ideale ambtenaar:  inzichten voor de professional in de publieke sector’ van Ronald Derks en Bas van Leeuwen aan de beurt. Benieuwd of het ook iets voor jou is? Lees Sandra’s recensie!

Ambtenaar is drie in een

Derks en Van Leeuwen beschrijven in ‘De ideale ambtenaar’ hoe de rol van ambtenaar in de afgelopen decennia enorm is veranderd. Vroeger was het voor een ambtenaar vooral belangrijk om de regels nauwgezet en rechtvaardig toe te passen. In de laatste twintig jaar van de vorige eeuw kwam daar het resultaatgerichte denken bij, en tegenwoordig wordt van ambtenaren ook verwacht dat ze voortdurend in dialoog gaan met burgers, ondernemers en belanghebbenden. Als ambtenaar moet je inmiddels een integere bureaucraat én ondernemer én verbinder zijn.

Het boek bestaat uit twee delen: kennis, achtergrond en theorie en een praktisch deel. Het eerste deel beschrijft de bestuurskundige geschiedenis en de veranderende eisen die de samenleving stelt aan wat het betekent om een goede ambtenaar te zijn. Het tweede deel heeft een interactief karakter waarbij je de in het eerste deel opgedane kennis en inzichten kunt vertalen naar jouw eigen specifieke context. Daarnaast gaat het schrijversduo enkele malen uitgebreider in op het thema leiderschap: leidinggeven aan de ideale ambtenaar, hoe doe je dat?

De geschiedenis van het denken over wat een goede ambtenaar is, brengen de schrijvers, zeer toegankelijk geschreven, terug in drie ideaaltypische rollen:

De bureaucraat’: die ontstond in de negentiende eeuw onder invloed van de Industriële Revolutie, waarbij de overheid werd beschouwd als eerstverantwoordelijke voor het dienen van het maatschappelijk belang. De politiek heeft daarbij het primaat en de ambtenaren dienen plichtsgetrouw de politiek gemaakte keuzes uit te voeren.

‘De ondernemer’: de ondernemer van het New Public Management in de jaren ’80 van de vorige eeuw. Onder druk van maatschappelijke veranderingen werd het bovenstaande model bekritiseerd: het werd stroperig en ineffectief bevonden. Kapitalisme vierde inmiddels hoogtij en de processen en modellen van de private sector werden als effectief gezien om ook toe te passen op de overheid, inclusief contractafspraken, prestatieafhankelijke beloning en verantwoording en klantperspectief.

‘De verbinder’: de verbinder van de Public Value Creation stroming van begin deze eeuw. Kritiek op het New Public Management ontstond omdat er geen recht werd gedaan aan de steeds complexer wordende samenleving. De werkelijkheid is niet meer te vatten in alleen producten, kostprijzen en kengetallen. In Public Value Creation treedt de overheid op als partner en facilitator en ligt de nadruk op samenwerking om publieke waarde te creëren.

‘Een heel deel van het boek is gewijd aan het leren kennen van jouzelf als ambtenaar’

Bureaucraat, de Ondernemer en de Verbinder

De Bureaucraat staat voor onpersoonlijkheid, berekenbaarheid, formalisme, legitimiteit, legaliteit, rechtszekerheid, rechtsgelijkheid, verantwoording, integriteit, rechtschapenheid en neutraliteit. Verder is hier het begrip ‘kaders’ van belang. Goede instrumentele, morele en regelkaders definiëren de professionele ruimte voor een ambtenaar om het doel van zijn werkzaamheden te bereiken. Ze bepalen niet hóe het doel bereikt moet worden, maar wel binnen welke criteria.

De Ondernemer staat voor iemand met veel initiatieven en creativiteit. Hij neemt risico’s en is op zoek naar innovatie en vernieuwing. Andere woorden die hierbij horen zijn: effectief, efficiënt, klantgericht, resultaatgericht, ondernemend en competitief. Verder is hier het begrip drijfveer van belang: ook de ondernemer wil weten waarom die iets doet. Immers: Door te weten wat het resultaat van je handelen moet zijn en aan welk groter goed het bijdraagt, heb je een kompas in handen om te kunnen beslissen wat je wel of niet doet. Bovendien houdt het bereiken van het doel beloning in: beloning voor persoonlijke output (loon, plezier, status), beloning voor team-output (verbinding, loyaliteit, thuisgevoel, veiligheid) en beloning voor klant-output (gevoel van zingeving).

De Verbinder staat voor iemand met een grote eigen verantwoordelijkheid, omgevingssensitiviteit en het vermogen relaties aan te gaan. Deze procesgerichte netwerker is een inspirerende en overtuigende meedenker die de maatschappelijke meerwaarde centraal stelt. Verder zijn hier professionele vrijheid, veiligheid en een lerende organisatie van belang.

De schrijvers maken vervolgens op eenvoudige wijze inzichtelijk dat er geen vast recept of profiel is voor een ambtenaar dat altijd, in elke situatie en op elk moment opgaat. Wel kan een ambtenaar ernaar streven zo ideaal mogelijk te handelen op dat moment in die specifieke situatie. De waarde en het gedrag van de ideaaltypen zijn van groot belang voor het functioneren van de overheid en haar ambtenaren. Ze beschouwen de drie ideaaltypen eigenlijk als een soort superkrachten die je in een mix kunt inzetten in bepaalde situaties. De schrijvers stellen dan ook dat er niet één ideale ambtenaar is, maar in potentie honderdduizend ideale ambtenaren!

Bruikbaarheid voor de Rijksoverheid

Naast deze prettig weg te lezen schets van de historie en de drie ideaaltypen is er een heel deel van het boek gewijd aan het leren kennen van jouzelf als ambtenaar. Er zijn oefeningen met vragen, zoals ‘Wat is mijn beeld van de ideaaltypen?’, of ‘Waar ligt mijn voorkeur?’, en ‘Wat zijn mijn valkuilen en hoe kan ik die vermijden?’. Er is een fictieve casus in extrema (de benadering van de casus is steeds vanuit een ander ideaaltype) en er is een stellingenlijst die je koppelt aan een van de ideaaltypen. In het boek wordt aangegeven dat je ervoor kunt kiezen om de test online in te vullen op www.idealeambtenaar.nl, zodat je een visuele weergave van jouw voorkeuren kunt ontvangen. Dat is mij echter niet gelukt.

Sandra concludeert

‘De ideale ambtenaar’ heeft een heldere tweedeling: eerst historie en theorie en daarna de praktische toepassing ervan. Het leest makkelijk weg en heeft voor een ambtenaar herkenbare voorbeelden zoals de bouwfraude, of de Fyra-casus, maar bevat ook quotes van verschillende ambtenaren. Het geeft direct toepasbare inzichten, nuttige oefeningen en leerzame voorbeelden uit de dagelijkse praktijk van het openbaar bestuur. Het is ontegenzeggelijk een aanrader voor beginnend ambtenaren of ambtenaren die na een aantal jaar weer eens ‘de temperatuur’ willen opnemen bij zichzelf. In het boek wordt tot slot in enkele regels nog aangestipt dat er een spanning kan zijn tussen het beeld dat je zelf hebt over de invulling van je functie en het beeld dat anderen ervan hebben. De auteurs geven aan dat slim taalgebruik (zoals het herkennen en gebruiken van de woorden die passen bij de ideaaltypen en deze bewust gebruiken) kan helpen om de aansluiting met je omgeving te verbeteren. Het boek (of een mooi vervolg erop?) zou voor mijn gevoel nog meer waarde hebben als er diepgaander bij dit onderwerp en de dialoog daarover zou worden stilgestaan.